KÂÊ Ï ÈÔ 5 H Î ÓÈÎ ÊÈÏÔÛÔÊ Î È ÔÈ ÊÈÏÔÛÔÊ Â ÙˆÓ ÂÏÏËÓÈÛÙÈÎÒÓ Î È ÚˆÌ ÎÒÓ ÚfiÓˆÓ

Eισαγωγή... 9 KÂÊ Ï ÈÔ 1 OÈ ÚÔÛˆÎÚ ÙÈÎÔ Eισαγωγή... 19 1η ενότητα Aπό τη μυθο-λογική στην ορθο-λογική εξήγηση του κόσμου... 21 2η ενότητα Γνώση και αλήθεια... 30 3η ενότητα Aρετές και ευδαιμονία... 38 4η ενότητα Πολιτικές υποθήκες... 46 KÂÊ Ï ÈÔ 2 ÔÊÈÛÙ Î È ÛÔÊÈÛÙÈÎ Î ÓËÛË Eισαγωγή... 57 1η ενότητα Σοφιστική τέχνη και Σοφιστής... 59 2η ενότητα H ρητορική τέχνη και η δύναμη του λόγου... 69 3η ενότητα Σχετικότητα της γνώσης και αγνωστικισμός... 77 4η ενότητα Δικαιοσύνη και πολιτική οργάνωση... 87 KÂÊ Ï ÈÔ 3 ˆÎÚ ÙË Î È Ï ÙˆÓ Eισαγωγή... 99 1η ενότητα O σοφός που δε γνώριζε τίποτα... 101 2η ενότητα H Δικαιοσύνη είναι συνεργασία... 109 3η ενότητα H εκπαίδευση στην Πολιτεία του Πλάτωνα... 119 4η ενότητα H πολιτική και οι πολιτικοί... 128 5η ενότητα H θέση των γυναικών στην «ιδανική» πολιτεία... 135 KÂÊ Ï ÈÔ 4 AÚÈÛÙÔÙ ÏË ÂÚÈ fiìâó Eισαγωγή... 149 1η ενότητα Tο υπέρτατο αγαθό και η ευδαιμονία... 151 2η ενότητα H αρετή είναι μεσότητα... 157 3η ενότητα H φιλία είναι εντελώς απαραίτητη για τη ζωή... 164 4η ενότητα H πόλη είναι η υψηλότερη μορφή κοινωνίας... 172 5η ενότητα O άνθρωπος είναι «φύσει πολιτικόν ζώον»... 180 KÂÊ Ï ÈÔ 5 H Î ÓÈÎ ÊÈÏÔÛÔÊ Î È ÔÈ ÊÈÏÔÛÔÊ Â ÙˆÓ ÂÏÏËÓÈÛÙÈÎÒÓ Î È ÚˆÌ ÎÒÓ ÚfiÓˆÓ Eισαγωγή... 191 1η ενότητα Oι Kυνικοί, το διδακτό της αρετής και η ευδαιμονία... 194 2η ενότητα Eπίκουρος, ηδονή και ευδαιμονία... 201 3η ενότητα H ηθική των Στωικών: απάθεια και αταραξία... 210 4η ενότητα H πολιτεία και ο πολίτης στη στωική φιλοσοφία... 219 5η ενότητα Aταραξία: Tο «τέλος» της «σκεπτικής αγωγής»... 227 6η ενότητα O Πλωτίνος και το «τέλος» της ανθρώπινης ζωής... 234

1 ÎÂÊ Ï ÈÔ È ÚÔÛˆÎÚ ÙÈÎÔ

Εισαγωγή 1. Η προσωκρατική φιλοσοφία Eίναι το πρώτο στάδιο της ελληνικής φιλοσοφίας και ονομάζεται έτσι επειδή εμφανίστηκε πριν από τον Σωκράτη. Γεννήθηκε στην Ιωνία λόγω των ευνοϊκών οικονομικών, κοινωνικών, πολιτικών και πολιτιστικών συνθηκών της περιοχής. Aναπτύχθηκε τον 6ο και 5ο αιώνα π.x. αρχικά στη M. Aσία και στη συνέχεια στη Σικελία, την Κάτω Ιταλία και στην κυρίως Ελλάδα. Oι Προσωκρατικοί επιχείρησαν να ερμηνεύσουν τον κόσμο και τη φύση χρησιμοποιώντας τη λογική και όχι τον μύθο, όπως γινόταν μέχρι τότε. Oι Προσωκρατικοί Kεφάλαιο 1 2. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι Συνδύασαν τη φιλοσοφία με την επιστήμη προκειμένου να κατακτήσουν την αλήθεια για τον κόσμο. Yπήρξαν ποιητές, ιεροφάντες, νομοθέτες, πολιτικοί, και κυρίως επιστήμονες, αλλά και δάσκαλοι της ρητορικής και της φιλοσοφίας, που ενθάρρυναν τους μαθητές τους να αναπτύξουν κριτική σκέψη. Xαρακτηρίστηκαν σοφοί λόγω της ενασχόλησής τους με τις επιστήμες. Σημαντικότεροι Προσωκρατικοί ήταν οι Παρμενίδης, Ζήνων, Ηράκλειτος, Εμπεδοκλής, Αναξαγόρας, Δημόκριτος, Λεύκιππος, οι οποίοι ασχολήθηκαν με το θέμα της δομής του κόσμου, και οι Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης, Ξενοφάνης και Πυθαγόρας, οι οποίοι ασχολήθηκαν με το πρόβλημα της αρχής του κόσμου. 3. Ποια ερωτήματα έθεσαν οι Προσωκρατικοί; Aσχολήθηκαν κυρίως με προβλήματα κοσμολογικά, αναζητώντας την πρωταρχική αιτία, δηλαδή την αρχή του κόσμου, αλλά και τη δομή του, με τρόπο λογικό. Aσχολήθηκαν επίσης με προβλήματα κοινωνικά, πολιτικά και ηθικά, παρομοιάζοντας τη δομή της κοινωνίας με τη δομή της φύσης. H φιλοσοφία τους είναι κοσμοκεντρική και μόνο με τον Σωκράτη και τους Σοφιστές γίνεται ανθρωποκεντρική. 4. Πώς γνωρίζουμε το έργο τους; Τα έργα τους, που είναι γραμμένα σε ποιητικό και πεζό λόγο, έχουν χαθεί στο σύνολό τους και σώζονται μόνο αποσπάσματα. Oι κυριότερες πηγές για το έργο τους είναι μεταγενέστεροι φιλόσοφοι, δοξογράφοι και βιογράφοι. 19

5. Ποια η σημασία της προσωκρατικής σκέψης για μας σήμερα; H φιλοσοφία τους θεωρείται πηγή του φιλοσοφικού και επιστημονικού πνεύματος. Oι Προσωκρατικοί στηρίχτηκαν στην παρατήρηση και σε λογικές μεθόδους. Eίδαν τον κόσμο ως ολότητα αισθητών και διακριτών μεταξύ τους πραγμάτων. ANΘOΛOΓIO ΦIΛOΣOΦIKΩN KEIMENΩN Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ 20

1η ενότητα Από τη μυθο-λογική στην ορθο-λογική εξήγηση του κόσμου Â ÌÂÓÔ 1. Η αρχή τον κόσμου Αρχή όλων των πραγμάτων είναι το νερό. (Θαλής) Αρχή όλων όσα υπάρχουν είναι το άπειρο. (Αναξίμανδρος) Όπως η ψυχή μας, που είναι αέρας, μας συγκρατεί, έτσι πνεύμα και αέρας περιέχει και συγκρατεί τον κόσμο όλο. (Αναξιμένης) Όλα ανταλλάσσονται με φωτιά και η φωτιά με όλα. (Ηράκλειτος) Oι Προσωκρατικοί Kεφάλαιο 1 2. Το κοσμικό σύστημα: τα τέσσερα ριζώματα και οι δυνάμεις Φιλότης και Νείκος Τα λόγια μου άκουσε λοιπόν γιατί η γνώση κάνει πιο πλούσια τη σκέψη. Όπως και πριν σου είπα, δείχνοντας τα όρια των λόγων μου, λόγο διπλό θα πω πότε το ένα προέκυψε απ τα πολλά μονάχο, και πότε σε πολλά χωρίστηκε το ένα: φωτιά και νερό και γη και του αέρα αμέτρητο ύψος, και ξέχωρη απ αυτά η ολέθρια Διαμάχη (Νείκος), σε όλα ισοδύναμη με αυτά, κι ανάμεσά τους η Φιλία (Φιλότης), ίση στο μήκος και στο πλάτος. Να την κοιτάξεις με τον νου, κι όχι με έκπληκτα μάτια, αυτήν που έμφυτη στα μέλη των θνητών αναγνωρίζεται, και κάνουν σκέψεις αγαθές κι έργα με σύμπνοια, το όνομα δίνοντάς της της Χαράς ή και της Αφροδίτης. (Εμπεδοκλής, απόσπ. 17) μèôáú ÊÈÎ Αναξίμανδρος (περ. 612-545 π.χ.) Καταγόταν από τη Μίλητο. Υπήρξε μαθητής του Θαλή και εκπρόσωπος της σχολής της Μιλήτου. Στην πραγματεία του Περί φύσεως διατυπώνει τη θεωρία ότι η αρχή του κόσμου είναι το άπειρο, που είναι αιώνιο και άχρονο. Στο μοναδικό απόσπασμα που διασώθηκε (β1 DK) διατυπώνει πρώτος τον νόμο διατήρησης της ύλης: «τα πράγματα διαλύονται 21

στα στοιχεία από τα οποία προήλθαν». Κατάρτισε τον πρώτο γεωγραφικό χάρτη, πιθανόν με βάση το βαβυλωνιακό πρότυπο. Tελειοποίησε το ηλιακό ρολόι και ήταν ο πρώτος που προσπάθησε να εξηγήσει με φυσικούς όρους φαινόμενα όπως η βροχή και η αστραπή. Διατύπωσε την υπόθεση ότι οι πρώτοι έμβιοι οργανισμοί ήταν υδρόβιοι και από αυτούς προήλθαν και τα υπόλοιπα έμβια όντα. Αναξιμένης (περ. 585-525 π.χ) Yπήρξε και αυτός εκπρόσωπος της φιλοσοφικής σχολής της Μιλήτου. Στο μοναδικό του έργο υποστηρίζει ότι ο αέρας είναι η αρχή αλλά και η αιώνια ουσία του κόσμου. Εξηγούσε δηλαδή όχι μόνο τη γένεση του κόσμου αλλά και τη δομή του. Διατύπωσε την άποψη ότι όλα δημιουργούνται από τον αέρα με την πύκνωση ή την αραίωσή του. Τα πάντα είναι αέρας, όπως και η ψυχή που συγκρατεί το σώμα των ανθρώπων. Όπως η ψυχή συγκρατεί το σώμα, έτσι και ο αέρας περιέχει και συγκρατεί τον κόσμο όλο. Σύμφωνα με την κοσμογονική θεωρία του Αναξιμένη, αποτέλεσμα της πύκνωσης του αέρα ήταν να σχηματιστεί η Γη (που τη θεωρεί επίπεδη), και ύστερα σχηματίστηκε η θάλασσα, τα σύννεφα και τα άλλα όντα. ANΘOΛOΓIO ΦIΛOΣOΦIKΩN KEIMENΩN Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Θαλής (περ. 625-547 π.χ.) Θεμελιωτής της φιλοσοφικής σχολής της Μιλήτου και ο πρώτος φιλόσοφος στην ιστορία της φιλοσοφίας, ήταν ένας από τους Eπτά Σοφούς της αρχαιότητας. Ο Θαλής, παρατηρώντας ότι καθετί το έμψυχο γεννιέται, ζει και πολλαπλασιάζεται μέσω του νερού, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το νερό είναι η πηγή της ζωής. Iσχυρίστηκε ότι η Γη δεν πέφτει επειδή, όπως το πλοίο στη θάλασσα, επιπλέει πάνω στο νερό. Διατύπωσε την αρχή της μεταβολής και της εξέλιξης υποστηρίζοντας ότι τα πάντα μεταβάλλονται, αναπτύσσονται και τελικά φθείρονται. Ο Θαλής πρώτος έκανε το αποφασιστικό βήμα προς την απομυθοποίηση του κόσμου, υποστηρίζοντας πως η αρχή του κόσμου δεν οφείλεται σε κάποια θεότητα, αλλά στο νερό. Εμπεδοκλής (495-περ. 435 π.χ.) Ο Εμπεδοκλής καταγόταν από τον Ακραγάντα της Σικελίας, από οικογένεια δημοκρατικών πεποιθήσεων. Διατύπωσε τις φιλοσοφικές του απόψεις σε δύο ποιήματα γραμμένα σε δακτυλικό εξάμετρο, υψηλής λογοτεχνικής αξίας, και συγκεκριμένα στα Περί φύσεως, όπου αναλύει την κοσμογονία του, και Καθαρμοί, όπου αναφέρεται στην ανθρώπινη ψυχή και την τύχη της, υιοθετώντας τη θεωρία για τη μετενσάρκωση, σύμφωνα με την οποία η ψυχή περνάει διαρκώς σε καινούριες μορφές. Ο Εμπεδοκλής υποστήριζε ότι τα τέσσερα παραδοσιακά στοιχεία της ιωνικής φυσικής φιλοσοφίας (αέρας, νερό, γη, φωτιά) είναι ουσίες όμοιες με τον εαυτό τους, δηλαδή ποσοτικά και ποιοτικά αναλλοίωτες. Από τον συνδυασμό αυτών των στοιχείων δημιουργούνται όλα τα όντα στη φύση. Προσπάθησε να ερμηνεύσει και την εξέλιξη των στοιχείων, υποστηρίζοντας ότι ενώνονται με την αρχή της Φιλότητας και διαλύονται με την αρχή του Νείκους. 22

Θεωρείται ιδρυτής της Σικελικής Ιατρικής Σχολής και πρόδρομος της ελληνικής Pητορικής. ÚÌËÓ ÙÈÎ appleúôû ÁÁÈÛË ã ÂˆÚ Από τα αποσπάσματα καταφαίνεται η προσπάθεια των Προσωκρατικών να ερμηνεύσουν επιστημονικά τον κόσμο, δηλαδή με την εμπειρική παρατήρηση και τη λογική σε αντιδιαστολή με τη μυθολογική. H θεολογική ερμηνεία, που ίσχυε έως τότε, εξηγούσε τον κόσμο με αυθαίρετες θεωρίες, αβάσιμες εξιστορήσεις και τη δράση μυθικών όντων, τα οποία πίστευαν ότι δημιούργησαν και κυβερνούσαν τον κόσμο. Oι Προσωκρατικοί απέδιδαν τη δημιουργία και λειτουργία του κόσμου σε κάποια ή κάποιες πρώτες αρχές (νερό, άπειρο, αέρας, γη, φωτιά). Αυτές οι αρχές ήταν στοιχεία του υπαρκτού κόσμου, πλεόναζαν στη φύση και οι άνθρωποι διαπίστωναν εμπειρικά την παρουσία και τη δράση τους. Γι αυτό η φιλοσοφία τους θεωρείται επιστημονική και μονιστική, και όχι μυθοκεντρική και δυϊστική. Δηλαδή πρόκειται για προσέγγιση που βασίζεται στην πραγματικότητα, αναλύοντάς τη χωρίς την επίκληση εξωτερικών προς αυτήν στοιχείων (μυθικών, φανταστικών ή θεϊκών). Παράλληλα, είναι μονιστική, δηλαδή ανάγεται σε μία αρχή (φυσική - υλική) και όχι σε δύο (φύση - πνεύμα). Συγκεκριμένα, οι Προσωκρατικοί αναζητούσαν την αρχή του κόσμου σ ένα στοιχείο, ο Θαλής στο νερό, ο Αναξιμένης στον αέρα, ο Ηράκλειτος στη φωτιά. Ο Εμπεδοκλής πρόσθεσε τη γη και θεώρησε ότι τα πάντα ενώνονται σε ένα και αποτελούν το σφαίρον (σφαιρικό σύμπαν). Φωτιά, νερό, αέρας, γη είναι στοιχεία σταθερά και αναλλοίωτα, που τα ονόμασε ριζώματα πάντων, και σε αυτά δεν υπάρχει γένεση και φθορά, αλλά ανάμειξη και μετατροπή τους σε διάφορα όντα. Όμως, η ανάμειξη και η εναλλαγή τους δεν είναι μία αυτόματη διαδικασία, αλλά οφείλονται στις δυνάμεις της φιλότητας και του νείκους. Xάρη στη φιλότητα ο κόσμος ενώνεται σε σφαίρα και ζει σε μακαριότητα, ενώ με το νείκος η ηρεμία και η αρμονία του κόσμου χάνονται και το σύμπαν οδηγείται σε κατάσταση σύγχυσης και αποδιοργάνωσης. Ο Εμπεδοκλής αναφέρεται επίσης ρητά στη γνωστική δύναμη του νου και τον αντιδιαστέλλει προς τις αισθήσεις, που είναι κι αυτές πηγές γνώσης, μικρότερης όμως εμβέλειας. Γι αυτό στο ποίημά του καλεί τον μαθητή του να διερευνήσει τη φιλότητα και τις αγαθές της επενέργειες με τον νου «κι όχι με έκπληκτα μάτια». Η εμπιστοσύνη των Ελλήνων στη δύναμη του νου και της ορθολογικής σκέψης εκφράζεται με κορυφαίο τρόπο στον Αναξαγόρα, που θεωρεί τον νου κοσμική δύναμη, η οποία εξουσιάζει τον κόσμο. Ο Θαλής ανήγαγε το νερό σε πρώτη αιτία δημιουργίας του κόσμου, γιατί παρατήρησε ότι το υγρό στοιχείο πλεόναζε στη φύση. Ο Αναξίμανδρος πίστευε ότι αρχή του κόσμου είναι το άπειρο, το οποίο είναι αθάνατο και αγέννητο, και ακόμη ότι τα πράγματα διαλύονται στα πρωταρχικά στοιχεία από τα οποία προήλθαν. Oι Προσωκρατικοί Kεφάλαιο 1 23

Ο Αναξιμένης θεώρησε ως αρχή του κόσμου τον αέρα και ότι τα όντα γεννιούνται από την πύκνωση και αραίωσή του. Tέλος, κατά τον Ηράκλειτο το πυρ (φωτιά) είναι το κοσμικό στοιχείο που εκφράζει τη μεταβολή των όντων (η φωτιά μετατρέπεται σε όντα και τα όντα με τη σειρά τους σε φωτιά). μã appleèî ÈÚfiÙËÙ ıâˆú ANΘOΛOΓIO ΦIΛOΣOΦIKΩN KEIMENΩN Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Η σκέψη των Προσωκρατικών έχει διαχρονική αξία για την επιστήμη και τη φιλοσοφία. H βασική συνεισφορά τους έγκειται στην τολμηρή προσπάθειά τους να συνεισφέρουν «στη γνώση μας για τον κόσμο» [Παράλληλο κείμενο (2)]. Ήταν οι πρώτοι που επιχείρησαν να ερμηνεύσουν λογικά τη γένεση και λειτουργία του κόσμου, και όχι με μυστικιστικά και μυθολογικά κριτήρια. Eπίσης, σημαντική υπήρξε η διαπίστωσή τους ότι ο κόσμος δε λειτουργεί αυθαίρετα και άναρχα, με την παρέμβαση και καθοδήγηση εξωκοσμικών και εξωλογικών παραγόντων, αλλά στη βάση αντικειμενικών νόμων και αρχών. Οι κοσμολογικές αντιλήψεις των Προσωκρατικών σήμερα φαντάζουν απλοϊκές, αποδίδουν όμως μια ορθολογική αναπαράσταση του κόσμου. Για παράδειγμα, η θεωρία του Θαλή ότι η Γη επιπλέει στο νερό, παρά την απλοϊκότητά της, παραπέμπει στην επιστημονική θεωρία για τη μετακίνηση των ηπείρων. Eπίσης, η θεωρία της μεγάλης έκρηξης (Big Bang) για τη γένεση του σύμπαντος εκφράστηκε με πρωτόλειο τρόπο στις κοσμολογικές θεωρίες των Προσωκρατικών (δημιουργία του κόσμου από το άπειρο, τον αέρα, τη φωτιά). Oι φιλόσοφοι αυτοί διατύπωσαν και εφάρμοσαν φιλοσοφικές και επιστημονικές έννοιες και μεθόδους που χρησιμοποιούμε μέχρι και σήμερα: την αναλογία (εξαγωγή αλήθειας μιας κρίσης από άλλη παρόμοια κρίση), την επαγωγή (από το μερικό στο γενικό), την παραγωγή (από το γενικό στο μερικό), την ταυτότητα και εξέλιξη των όντων (αιωνιότητα φιλότητας και νείκους, και λειτουργία τους ως δυνάμεων αλλαγής των όντων), εμπειρική και λογική γνώση, αντικειμενική και όχι αυθαίρετη προσέγγιση αλήθειας, νόμοι της δημιουργίας, δομής και λειτουργίας των όντων κ.ά. Ú ÏÏËÏ Î ÌÂÓ 1. Η γνώση του κόσμου στην ατομική θεωρία του Δημόκριτου Συμβατικά (Ófï) υπάρχει το γλυκό, συμβατικά το πικρό, συμβατικά το θερμό, συμβατικά το ψυχρό, συμβατικά το χρώμα στην πραγματικότητα υπάρχουν μόνο τα άτομα και το κενό. (Δημόκριτος, απόσπ. 9 Β) 24

2. «Πίσω στους Προσωκρατικούς» Τα ερωτήματα που προσπάθησαν να απαντήσουν οι Προσωκρατικοί ήταν πρώτα πρώτα κοσμολογικά, υπήρχαν όμως και ερωτήματα γνωσιοθεωρίας [ ] Υπάρχει τουλάχιστον ένα φιλοσοφικό πρόβλημα που ενδιαφέρει όλους τους σκεπτόμενους ανθρώπους: το πρόβλημα να καταλάβουμε τον κόσμο στον οποίο ζούμε και, έτσι, τους εαυτούς μας (που είναι μέρος αυτού του κόσμου) και τη γνώση μας για τον κόσμο. Πιστεύω πως κάθε επιστήμη είναι κοσμολογία και, για μένα, το ενδιαφέρον της φιλοσοφίας όπως και της επιστήμης έγκειται αποκλειστικά στην τολμηρή της προσπάθεια να συνεισφέρει στη γνώση μας για τον κόσμο και στη θεωρία της γνώσης μας για τον κόσμο. (Καρλ Πόππερ, «Πίσω στους Προσωκρατικούς» στο Όλοι οι άνθρωποι είναι φιλόσοφοι, μτφρ. Μιχ. Παπανικολάου, εκδ. Μελάνι, Aθήνα 2003, σελ. 149-150) Oι Προσωκρατικοί Kεφάλαιο 1 EÚÌËÓ ÙÈÎ appleúôû ÁÁÈÛË 1. Η γνώση του κόσμου στην ατομική θεωρία του Δημόκριτου Στο απόσπασμα αυτό ο Δημόκριτος διακρίνει και αξιολογεί τη γνώση μέσω των αισθήσεων και τη γνώση μέσω της λογικής. Με τον όρο «συμβατικά» αναφέρεται στον υποκειμενικό χαρακτήρα της γνώσης που μας παρέχουν οι αισθήσεις σχετικά με τις ιδιότητες των αντικειμένων. Eιδικότερα εννοεί ότι ορισμένοι συμφωνούν για το τι είναι γλυκό, άλλοι έχουν όμως άλλη γνώμη, ορισμένοι θεωρούν κάτι ως ωραίο, όμως άλλοι διαφωνούν κ.λπ. Αντιλαμβανόμαστε τις ιδιότητες των σωμάτων όπως μας φαίνονται (Ófï) και όχι όπως είναι (φύσει). Κατά τον Δημόκριτο, η μόνη αντικειμενική αλήθεια είναι τα άτομα και το κενό. Αυτά τα αντιλαμβανόμαστε με τη λογική ανάλυση και όχι με τις αισθήσεις, που μας δημιουργούν παραπλανητικές και υποκειμενικές αντιλήψεις. 2. «Πίσω στους Προσωκρατικούς» Στο απόσπασμα ο Καρλ Πόππερ τονίζει την αξία της κοσμολογίας και της γνωσιολογίας, και θεωρεί ότι οι Προσωκρατικοί έθεσαν πρώτοι τα ζητήματα αυτά. Κατά τη γνώμη του, το βασικότερο φιλοσοφικό πρόβλημα, που ενδιαφέρει μάλιστα όχι μόνο τον ειδικό αλλά και κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο, είναι η κατανόηση του κόσμου στον οποίο ζούμε και του οποίου είμαστε οργανικό μέρος. Άρα, κατανοώντας τον κόσμο, κατανοούμε και τον εαυτό μας. Εκτός από τη συνεισφορά της φιλοσοφίας στη γνώση του κόσμου ο Πόππερ τονίζει και τη συνεισφορά στον προσδιορισμό της γνωστικής διαδικασίας, των ορίων της γνώσης, της διάκρισης μεταξύ αλήθειας και πλάνης κ.λπ. 25

apple ÓÙ ÛÂÈ Û ÔÏÈÎÔ È Ï Ô (ÛÂÏ. 21) ÚˆÙ ÛÂÈ ÚÁ Û Â 1. Ù ÌÈÎÚ appleôûapple ÛÌ Ù Ì ÙÔÓ Ù ÙÏÔ «Ú ÙÔ ÎfiÛÌÔ» apple Ú Ô Ó Î appleôèâ Ï - ÍÂÈ appleô ÂÌÊ Ó ÔÓÙ È appleâúèûûfiùâúâ ÊÔÚ. ÔÈÂ Â Ó È Î È ÙÈ Ì Ê ÓÂÚÒÓÔ Ó ÁÈ ÙÔÓ ÙÚfiappleÔ ÛÎ Ë ÙˆÓ ÚÔÛˆÎÚ ÙÈÎÒÓ; Στα αποσπάσματα αυτά κυριαρχεί η λέξη «αρχή». Η επανάληψή της φανερώνει την προσπάθεια των Προσωκρατικών να συγκροτήσουν κοσμολογικές θεωρίες με βάση την πρωταρχική ουσία (νερό, αέρας, φωτιά, γη) από την οποία γεννήθηκε και βάση της οποίας έχει δομηθεί και λειτουργεί ο κόσμος. Eπίσης, χρησιμοποιείται η λέξη «κόσμος» ή συνώνυμά της («όλων των πραγμάτων», «τον κόσμο όλο», «όλων όσα υπάρχουν»). Η χρήση αυτών των όρων καταδεικνύει ότι στο θεωρητικό στόχαστρο αυτών των φιλοσόφων βρισκόταν ο κόσμος συνολικά και η προσπάθεια να τον ερμηνεύσουν ως σύνολο και ως μέρη στη γένεση, τη δομή και τη λειτουργία του. ANΘOΛOΓIO ΦIΛOΣOΦIKΩN KEIMENΩN Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ 26 2. È apple Ú Î Ùˆ ÓÓÔÈÂ, appleô Ó ÎÔ Ó ÛÙÔ ÊÈÏÔÛÔÊÈÎfi ÏÂÍÈÏfiÁÈÔ ÙˆÓ ÚÔÛˆÎÚ ÙÈ- ÎÒÓ, Â Ó È Î È Û Á ÚÔÓÔÈ ÂappleÈÛÙËÌÔÓÈÎÔ fiúôè. Û Ó ÛÂÙ ÙÈ ÓÓÔÈ ÙË ÔÌ - ( ) Ì fiûâ ÂappleÈÛÙ Ì ÙË ÔÌ ( ) Ô Ó ÓÙÈÛÙÔÈ. ( ) Ê ÛË, ˆÚ, appleâèúôó, ÎfiÛÌÔ, ÁË, ÚÈıÌfi, Á ÓÂÛË, ÊıÔÚ, Î ÓËÛË, ÌÂÙ ÔÏ. ( ) ÚÈıÌËÙÈÎ, ÁˆÌÂÙÚ, Ê ÛÈÎ, ËÌÂ, ÎÔÛÌÔÁÚ Ê, ÎÔÛÌÔÏÔÁ, ÛÙÚÔÓÔÌ, ÈÔÏÔÁ, È ÙÚÈÎ. φύση φυσική, χημεία, βιολογία, ιατρική ύδωρ φυσική, χημεία, βιολογία άπειρον φυσική, χημεία, κοσμογραφία, κοσμολογία, αστρονομία, αριθμητική, γεωμετρία κόσμος φυσική, χημεία, κοσμογραφία, κοσμολογία, αστρονομία, βιολογία γη φυσική, χημεία, κοσμογραφία, αστρονομία, βιολογία, αριθμητική, γεωμετρία αριθμός αριθμητική, γεωμετρία, φυσική, χημεία, κοσμογραφία, κοσμολογία, αστρονομία γένεση φυσική, χημεία, κοσμογραφία, κοσμολογία, αστρονομία, βιολογία, ιατρική φθορά φυσική, χημεία, κοσμογραφία, κοσμολογία, αστρονομία, βιολογία, ιατρική κίνηση αριθμητική, γεωμετρία, φυσική, χημεία, κοσμογραφία, κοσμολογία, αστρονομία μεταβολή φυσική, χημεία, κοσμογραφία, κοσμολογία, αστρονομία, βιολογία 3. μúâ Ù ÛÙÔ Î ÌÂÓÔ Î È Û ÔÏÈ ÛÙ Ì appleôèôó ÙÚfiappleÔ Ô Ìapple ÔÎÏ appleúôùú appleâè ÙÔÓ Ì - ıëù ÙÔ Û Ó Ó ÁÓˆÚ ÛÂÈ ÙË ºÈÏfiÙËÙ. ÔÈ Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎ ÂÈ Ë ºÈÏfiÙË- Ù ˆ ÎÔÛÌÈÎ Ó ÌË appleô ÙË Û Ó Ô Ó Ì ÙË ˆ ÙˆÓ ÓıÚÒappleˆÓ; Ο Εμπεδοκλής προτρέπει τον μαθητή του να γνωρίσει τη Φιλότητα επιστρατεύοντας τον νου του και όχι τις αισθήσεις («Nα την κοιτάξεις με τον νου, κι όχι με έκπληκτα μάτια»). H στάση του αυτή οφείλεται στο ότι η κατανόηση της Φιλότητας απαιτούσε

εμβάθυνση και διεισδυτική εξέταση, που τις εξασφαλίζει ο νους και όχι οι αισθήσεις, οι οποίες μένουν στην επιφάνεια των πραγμάτων. Κατά τον Εμπεδοκλή είναι κοσμική δύναμη, οδηγεί στην ένωση («το ένα προέκυψε απ τα πολλά»), στην αρμονική συνεργασία («έργα με σύμπνοια»), στην αγάπη («Αφροδίτη») και την ανθρώπινη ευτυχία («το όνομα δίνοντάς της της Χαράς»). 4. Ò ÔÚ ÂÈ ÙÔÓ ÊÈÏfiÛÔÊÔ Ô ı ÁfiÚ ÛÙË ÛÂÏ 18; Για τη φιλοσοφία μέχρι σήμερα δίνονται διάφοροι ορισμοί, πράγμα που δηλώνει την ευρύτητα της έννοιας. Τους όρους «φιλοσοφία» και «φιλόσοφος» χρησιμοποίησε πρώτος ο Πυθαγόρας με τη γενική έννοια, την έννοια δηλαδή της αγάπης για τη γνώση και την ορθή κρίση. Αυτός ο όρος καθιερώθηκε και χρησιμοποιείται ως σήμερα, αν και με το γενικό του περιεχόμενο δε δηλώνει τις ειδικές και συγκεκριμμένες έννοιες που του δίνουν οι διάφοροι φιλόσοφοι και τα φιλοσοφικά ρεύματα από την αρχαιότητα έως την εποχή μας. Oι Προσωκρατικοί Kεφάλαιο 1 Ì Ù ÁÈ Û ÙËÛË ÁÚ appleù ÂÚÁ Û 1. ÔÌ ÂÙ fiùè ÔÈ ÓÙ ıâùâ ÓÓÔÈ «ºÈÏfiÙË» Î È «Â ÎÔ» ÂappleËÚÂ Ô Ó ÙÈ ÓıÚÒappleÈÓÂ Û ÛÂÈ Î È ÙËÓ ÎÔÈÓˆÓÈÎ ÛÙ ıâúfiùëù ; ÁÚ ÂÙ ÙËÓ appleô Û ÛÂ Ó Î ÌÂÓÔ 100 Ï ÍˆÓ. Ο Εμπεδοκλής αντιλαμβανόταν τις έννοιες «Φιλότητα» και «Νείκος» ως αρχές αιώνιες και άφθαρτες, που διέπουν όχι μόνο τη φύση αλλά και την κοινωνία. Οι δύο αρχές λειτουργούν ως αντιθετικές δυνάμεις. Η Φιλότητα λειτουργεί ως δύναμη έλξεων στη φύση (π.χ. μαγνητισμός) και, αντίστοιχα, ως δύναμη συνεργασίας και ενότητας στην κοινωνία. Αντίθετα, το Νείκος λειτουργεί ως δύναμη άπωσης. Στη φύση τα ομώνυμα απωθούνται, το ομοιογενές ένα γίνεται πολλά διαφορετικά, ενώ στην κοινωνία λειτουργεί ως διάσπαση, διαφωνία και αντιπαλότητα. Επομένως, η μεν Φιλότητα προάγει τη σύμπνοια, την αρμονία, άρα και την κοινωνική σταθερότητα, ενώ το Νείκος προκαλεί ίριδες και αντιθέσεις, και επομένως υπονομεύει την κοινωνική σταθερότητα. 2. ÙÔ apple Ú ÏÏËÏÔ Î ÌÂÓÔ (1) Ô ËÌfiÎÚÈÙÔ ÂÎı ÙÂÈ ÙË ıâˆú ÙÔ ÁÈ ÙË ÔÌ ÙÔ ÎfiÛÌÔ. ΔÈ ÁÓˆÚ ÂÙ ÁÈ ÙËÓ ÙÔÌÈÎ ıâˆú ÙÔ ËÌfiÎÚÈÙÔ Î È appleò ÂappleÈ ÈÒÓÂÈ ÛÙË Û Á ÚÔÓË ÂappleÈÛÙ ÌË; (BÏ. Î È apple Ú appleïâ ÚË ÂÈÎfiÓ, ÛÂÏ. 21.) Στη θεωρία του ο Δημόκριτος υποστηρίζει ότι τα όντα, οι μορφές και οι ιδιότητές τους είναι η επιφάνεια της πραγματικότητάς τους και ότι την ουσία του κόσμου αποτελούν τα άτομα και το κενό. Ο Δημόκριτος φρονούσε ότι τα σώματα διατηρούνται στο κενό (αναγκαίο για την προσθήκη των νέων όντων) όχι όμως απεριόριστα, αλλά ως ένα έσχατο, ελάχιστο, αδιαίρετο, αιώνιο, άφθαρτο μόριο ύλης, το άτομο. Θεωρούσε ότι το άτομο είναι το μικρότερο τμήμα ενός όντος που δεν μπορεί να διασπαστεί και διαιρεθεί περαιτέρω. Eπίσης, εκτός από τα άτομα υπάρχει και το κενό, εντός του 27

οποίου κινούνται αιώνια τα άτομα. Aυτό εξηγείται από το γεγονός ότι τα άτομα έχουν εξαρχής μία κίνηση, η οποία προκαλεί μία άλλη κίνηση και αυτή μία άλλη κ.ο.κ. επ άπειρον. Η θεωρία του Δημόκριτου ήταν μια φιλοσοφική υπόθεση, χωρίς εμπειρική απόδειξη. Στη νεότερη εποχή, με την αλματώδη ανάπτυξη των φυσικών επιστημών, επιβεβαιώθηκε πειραματικά και αναπτύχθηκε περαιτέρω η ατομική θεωρία. Αποδείχτηκε ότι το άτομο δεν είναι το έσχατο αδιαίρετο τμήμα της ύλης, αλλά έχει δομή, δηλαδή αποτελείται από τον πυρήνα, το κεντρικό τμήμα του ατόμου, και αυτό από πρωτόνια και νετρόνια, ενώ γύρω από τον πυρήνα κινούνται τα ηλεκτρόνια. 3. ªÂ ÊÔÚÌ Ù apple Ú ÏÏËÏ Î ÌÂÓ (1) Î È (2), Ó Û ËÙ ÛÂÙ ÛÙËÓ Ù ÍË ÁÈ appleôèôó ÏfiÁÔ Â Ó È Âapple Î ÈÚÔÈ ÔÈ ÚÔÛˆÎÚ ÙÈÎÔ, appleò Î È ÁÈ Ù ÔÈ ÂÚÌËÓ  ÙÔ ÁÈ ÙÔÓ Îfi- ÛÌÔ È ÊÔÚÔappleÔÈÔ ÓÙ È applefi ÙÈ appleôèëùèî ÎÔÛÌÔÁÔÓ Â ( ÍÈÔappleÔÈ ÛÂÙ ÛÙÔÈ Â applefi ÙËÓ ÈÛ ÁˆÁ ). ANΘOΛOΓIO ΦIΛOΣOΦIKΩN KEIMENΩN Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Στα παράλληλα κείμενα (1) και (2) αποδεικνύεται η επικαιρότητα της προσωκρατικής φιλοσοφίας. Παρά το πρώιμο στάδιο εμφάνισής της η προσωκρατική φιλοσφία εισήγαγε την αντικειμενική και ορθολογική προσέγγιση της πραγματικότητας, αναιρώντας τη μυθολογική και αυθαίρετη ερμηνεία του κόσμου που ίσχυε ως τότε. Ο Δημόκριτος διατύπωσε την ατομική θεωρία, που διερευνήθηκε και επαληθεύτηκε στη σύγχρονη εποχή. Ο Αναξίμανδρος και ο Αναξιμένης διατύπωσαν την αρχή της μεταβολής των όντων βάσει σταθερών αρχών (πύκνωση αραίωση), ο Θαλής χρησιμοποίησε τη μέθοδο της αναλογίας, ο Εμπεδοκλής την παραγωγική και επαγωγική μέθοδο (παραγωγικό - μερικό, μερικό - παραγωγικό) τη διάκριση της λογικής από την εμπειρική γνώση και την υπεροχή της πρώτης. Oι απόψεις των Προσωκρατικών ενυπάρχουν σε σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες. Για παράδειγμα, η θεωρία του Θαλή για το νερό έχει λογική βάση, καθώς η βιολογία σήμερα αποδέχεται πως η ζωή των ζωντανών οργανισμών ξεκίνησε από τη θάλασσα. Eπίσης, η άποψη του Aναξίμανδρου ότι η Γη δε στηρίζεται πουθενά είναι κατά βάση σωστή, παρόλο που η αιτιολόγησή του είναι λανθασμένη, γιατί υποστήριζε ότι αυτό οφείλεται στην ίση απόσταση που έχει από τους άλλους πλανήτες. Η ερμηνεία που επιχειρούν οι Προσωκρατικοί για τον κόσμο δίνει διαμετρικά αντίθετα αποτελέσματα από την ποιητική κοσμογονία. Σύμφωνα με τη δεύτερη άποψη, ο κόσμος ερμηνεύεται βάσει μιας αναπόδεικτης αφήγησης, που αποδίδει τη δημιουργία και λειτουργία του κόσμου στη δύναμη και βούληση υπερφυσικών όντων (δωδεκάθεο, κατώτερες θεότητες, ημίθεοι, μοίρες). Aντίθετα, η προσωκρατική φιλοσοφία ερμηνεύει τον κόσμο βάσει της αντικειμενικής πραγματικότητας και των φυσικών νόμων που τη διέπουν. Eπίσης, στο παράλληλο κείμενο (2) ο Kαρλ Πόππερ θέτει ένα φιλοσοφικό πρόβλημα που απασχολεί τους ανθρώπους όλων των εποχών. Aυτό είναι η εναγώνια προσπάθεια του ανθρώπου να καταλάβει τον κόσμο μέσα στον οποίο ζει και κινείται, και κατ επέκταση τον ίδιο του τον εαυτό ως μέρος αυτού του κόσμου. Πρόκειται για ερωτήματα που μας απασχολούν μέχρι και σήμερα, χωρίς να έχουμε βρει μία ολοκληρωμένη απάντηση που να μας καλύπτει. 28

È ıâì ÙÈÎ ÂÚÁ Û ÙÔ apple Ú ÛÌ ÙˆÓ ÈÒÓˆÓ, appleôïï applefi Ù ÎÔÛÌÔÏÔÁÈÎ ÂÚˆÙ Ì Ù appleô ıâû Ó ÔÈ ÚÔÛˆÎÚ ÙÈÎÔ apple ÓÙ ıëî Ó applefi ÙÈ ÂappleÈÛÙ Ì (fiappleˆ ÁÈ apple Ú ÂÈÁÌ ÙÔ Û Ì Î È Ë ı ÛË ÙË Ë, Î ıò Î È Ë ÙÚÔ È ÙË Ë Á Úˆ applefi ÙÔÓ ÏÈÔ). ÕÏÏ appleèô ÁÂÓÈÎ ÂÚˆÙ Ì Ù apple Ú Ì ÓÔ Ó ÎfiÌË Ó apple ÓÙËÙ (fiappleˆ apple.. Ë appleúô Ï ÛË ÙÔ Û Ìapple ÓÙÔ Î È ÙË ˆ ) Î È ÈÂÚ ÓÒÓÙ È ÂappleÈÛÙËÌÔÓÈÎ.. Ó ËÙ ÛÂÙ ÛÙÔÓ Ù appleô Ù ÙÏÔ ÂÈ ÛÂˆÓ appleô appleë Ô Ó ÙÔ Û Á ÚÔÓÔ, ÂappleÈÛÙË- ÌÔÓÈÎfi Î È ÊÈÏÔÛÔÊÈÎfi, ÂÓ È Ê ÚÔÓ ÁÈ ÙÔ Û Ìapple Ó, ÙËÓ ÏË Î È ÙË ˆ Î È Ó Î Ù ÛΠÛÂÙÂ Ó ÎÔÏ Ì ÙÔ ÙÔ Ù ÙÏÔ.. Ú Ù ÚÁ Ù ÓË ( ˆÁÚ ÊÈÎ, ÌÔ ÛÈÎ, ÏÔÁÔÙÂ Ó ) appleô ÂÎÊÚ Ô Ó ÙÔÓ appleúô ÏËÌ ÙÈÛÌfi ÙˆÓ Î ÏÏÈÙ ÓÒÓ ÁÈ ÙÔ Û Ìapple Ó Î È ÙË Ê ÛË, Ï Ì ÓÔÓÙ applefi- Ë Î È ÙÈ apple Ú appleïâ Ú ÂÈÎfiÓÂ. α. Για την προέλευση του σύμπαντος έχει αναπτυχθεί πλούσια φιλολογία για τη θεωρία Big Bang (άρθρα σε περιοδικά, εγκυκλοπαίδειες, διαδίκτυο, σχετικά βιβλία κ.ά.). Έτσι, εκτός από τους τίτλους στον Tύπο, μπορεί να αναζητηθεί υλικό και από το διαδίκτυο χρησιμοποιώντας λέξεις-κλειδιά όπως Big Bang, NASA κ.λπ. β. Για την τέχνη (ζωγραφική, μουσική, λογοτεχνία) αλλά και τον κινηματογράφο, το θέατρο, τον χορό υπάρχει πλειάδα έργων τέχνης, ιδίως νατουραλιστικής, ρεαλιστικής, ιμπεριαλιστικής τεχνοτροπίας. Eνδεικτικά αναφέρουμε τα βιβλία: Tα λουλούδια της Xιροσίμα, Eντίτο Mόρρις O λύκος της στέπας, Έρμαν Έσσε Φάουστ, Γκαίτε Aσκητική, Nίκος Kαζαντζάκης O μικρός πρίγκιπας, Σαιντ Eξυπερύ. Eπίσης, το τραγούδι: «O εφιάλτης της Περσεφόνης» σε μουσική Mάνου Xατζιδάκι και στίχους Nίκου Γκάτσου. Tέλος, από έργα τέχνης: O θρίαμβος της άνοιξης, Σάντρο Mποτιτσέλι Tο Tολέδο με καταιγίδα, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος Aπό πού ερχόμαστε; Tι είμαστε; Πού πάμε; Πολ Γκογκέν Γαλάζιο του ουρανού, Kαντίνσκι. Oι Προσωκρατικοί Kεφάλαιο 1 29